Η πολιτική ανυπακοή

του Σταύρου Τσακυράκη

στο συλλογικό έργο Το δικαίωμα της αντίστασης
Δικανικοί Διάλογοι, ΙΙΙ 1995
Επιμ. Ιωάννης Αραβαντινός

1. Αντιγόνη και Σωκράτης: δύο παραδειγματικές στάσεις

Το φαινόμενο της ανυπακοής σε επιταγές της εξουσίας που θεωρούνται άδικες είναι τόσο παλιό όσο η περίφημη ανυπακοή του Προμηθέως στην εντολή του Δία να μην αποκαλύψει στους ανθρώπους τη χρήση της φωτιάς.

Η Αντιγόνη του Σοφοκλή αποτελεί ασφαλώς το πιο λαμπρό παράδειγμα πολιτικής ανυπακοής, ενώ αντίθετα στον Κρίτωνα του Πλάτωνος, ο Σωκράτης μας δίνει το πιο λαμπρό παράδειγμα υπακοής σε μια άδικη αλλά νομότυπη καταδίκη. Τα δύο έργα επιδέχονται διάφορες αναγνώσεις και έχουν άλλωστε σχολιασθεί από επιφανείς διανοητές της ανθρώπινης σκέψης που έχουν επισημάνει πολύ πιο σύνθετα στοιχεία από την σχηματική αντιπαράθεση υπακοής και ανυπακοής στους νόμους. Ο Σωκράτης π.χ. είναι βέβαιο ότι σε άλλες περιστάσεις, πάλι με κίνδυνο της ζωής του, δεν δίστασε να αψηφίσει εντολές της πόλεως που θεωρούσε άδικες. Οπως έχει παρατηρήσει ο Γ. Βλαστός, στο Κρίτωνα το βασικό ζήτημα δεν είναι η ανυπακοή στους νόμους αλλά η άρνηση αποδοχής μιας πράξης ατιμωτικής, της δωροδοκίας των φρουρών, στην οποία ο Σωκράτης δεν μπορεί να συναινέσει. Η ανυπακοή της Αντιγόνης πάλι έχει δώσει λαβή για εμπνευσμένες ερμηνείες που ασφαλώς ξεπερνούν το ζήτημα της άρνησης υποταγής στους ανθρώπινους νόμους. Παρόλα αυτά, δεν είναι άτοπο να εξετάσουμε εδώ την Αντιγόνη και τον Σωκράτη ως δύο αντίθετες και παραδειγματικές στάσεις έναντι άδικων επιταγών της εξουσίας.

Η Αντιγόνη παραβιάζει τις εντολές του Κρέοντος αντιτάσσοντας την υποχρέωση υπακοής της σε ένα αλλο, κατά τη γνώμη της, ανώτερο δικαιικό σύστημα.

[Δεν] μπορούσα να φανταστώ ότι τα δικά σου κηρύγματα έχουν τόση δύναμη, ώστε μπορείς εσύ αν και θνητός να υπερνικήσεις τους άγραφους και ατράνταχους νόμους των θεών. Γιατί δεν υπάρχουν αυτά σήμερα μόνο και χτες αλλά αιώνια ισχύουν...

Η ανυπακοή της γίνεται φανερά· στην προτροπή της Ισμήνης να κρατήσουν μυστικό το σχέδιό της απαντά: «Αλίμονο, λέγε το φανερά· πολύ πιο μισητή θα είσαι αν σιωπήσεις, αν σ' όλους δεν διαλαλήσεις τούτα εδώ», με υπερηφάνεια, «από πού θα κέρδιζα ευγενέστερη φήμη παρά θάβοντας τον αδελφό μου;», με γνώση και αποδοχή των συνεπειών της πράξης της, «θάναι ευτυχία για μένα αυτό να κάνω και μετά να πεθάνω». Η επιχειρηματολογία του Κρέοντος προβάλλει την διασφάλιση του κύρους της εξουσίας που, κατά τη γνώμη του, δεν μπορεί να ανεχθεί καμία ανυπακοή. «Αλήθεια, τώρα εγώ άντρας δεν είμαι, αυτή θα είναι άντρας, αν αυτή η νίκη της θα μείνει στο ενεργητικό της ατιμώρητη».

Η υπακοή στους νόμους και η πειθαρχία είναι απαραίτητα στοιχεία της σωστής διακυβέρνησης. «Από την αναρχία [...] κακό δεν υπάρχει μεγαλύτερο.». Όσο και αν ο Σοφοκλής παρουσιάζει με πειστικότητα και τις δύο απόψεις δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τη στάση της Αντιγόνης θαυμάζουμε και αυτή μας φαίνεται σωστή.

Αντίθετα στον Κρίτωνα μας φαίνεται σωστή η στάση του Σωκράτη που αρνείται την ευκαιρία ανυπακοής που του προσφέρεται για να διαφύγει τη θανατική καταδίκη που άδικα αλλά νομότυπα του επεβλήθη. Τί θα απαντήσουμε στους νόμους της πόλεως, όταν την ώρα που το βάζουμε στα πόδια, μας θέσουν αμείλικτα ερωτήματα όπως το εξής: «Φαντάζεσαι ότι μία πόλις μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει και να μην ανατραπεί αν οι νομικές αποφάσεις που εκδίδονται δεν έχουν καμία δύναμη και μπορούν να ακυρωθούν και να καταστραφούν από τους πολίτες; Ηταν μέρος της συμφωνίας μας η ανυπακοή σου σε τυχόν λαθεμένες δικαστικές αποφάσεις, ή είχες συμφωνήσει ότι όλες οι αποφάσεις της πόλεως είναι δεσμευτικές; Δεν καταλαβαίνεις ότι αν δεν μπορείς να πείσεις πρέπει να κάνεις ό,τι σε διατάζει η χώρα σου και υπομονετικά να υποτάσσεσαι σε οποιαδήποτε τιμωρία σου επιβάλλει; Μολονότι οι εντολές μας δεν είναι ωμές διαταγές αλλά έχουν την μορφή προτάσεων και δίνουμε την επιλογή είτε να μας πείσει κανείς σε κάτι διαφορετικό είτε να κάνει ό,τι λέμε, εσύ ούτε υπακούς ούτε προσπαθείς να μας πείσεις να αλλάξουμε την απόφασή μας αν ήταν λάθος σε κάτι.

Ο Σωκράτης δεν βρίσκει δικαιολογίες για την απόδρασή του από την άδικη καταδίκη. Τα επιχειρήματά του είναι υπέρ της υπακοής στα κελεύσματα της πόλεως.

Περισσότερα