Δίκαιο, Ηθική και Πολιτική

Μια συζήτηση του Αριστείδη Χατζή με τον Χρήστο Γραμματίδη

Amagi Radio
Εκπομπή "Επ΄ακροατηρίω"
26 Νοεμβρίου 2012

Συζήτηση εφ’ όλης της ύλης για θέματα όπως η σχέση μεταξύ των εννοιών «νόμιμο-καλό-ηθικό-δίκαιο», τα όρια της ελευθερίας, ο ρόλος των θεσμών στη δημοκρατία, η ελευθερία του λόγου αλλά και για τα προσωπικά δεδομένα και το απόλυτο ή μη της προστασίας τους και πολλά άλλα θέματα.

Δικαστές και απεργία

του Χαράλαμπου Ανθόπουλου

Έθνος
28 Νοεμβρίου 2012

Είναι σχετικά λίγες οι συνταγματικές διατάξεις που είναι τόσο σαφείς ώστε πρακτικά να μη χρειάζονται καν ερμηνεία. Μια τέτοια διάταξη είναι εκείνη του άρθρου 23 παρ. 2 εδ. β΄ Συντ., κατά την οποία «απαγορεύεται η απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς».

Ομως εδώ και τρεις μήνες οι Ελληνες δικαστικοί λειτουργοί, με την τιμητική εξαίρεση των δικαστών του Συμβουλίου της Επικρατείας, προσφέρουν εργασία μόνο 9-10 το πρωί, απέχοντας από τα καθήκοντά τους καθ' όλη την υπόλοιπη διάρκεια του εργάσιμου ωραρίου τους. Κάνουν δηλαδή ένα είδος λευκής απεργίας, η οποία εμπίπτει στην απαγόρευση του άρθρου 23 παρ. 2 εδ. β΄ Συντ., αφού το άρθρο αυτό δεν αναφέρεται μόνο στην κλασική απεργία αλλά στην απεργία «με οποιαδήποτε μορφή». Χωρίς άλλο, πρόκειται για ένα σοβαρό πειθαρχικό παράπτωμα.

Οταν ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ευ. Βενιζέλος επεσήμανε το αυτονόητο, δηλαδή ότι η συγκεκριμένη και οποιαδήποτε άλλη μορφή απεργίας των δικαστικών λειτουργών παραβιάζει το Σύνταγμα, έλαβε την απροσδόκητη απάντηση από την πρόεδρο της Ενωσης Δικαστών και Εισαγγελέων, Β. Θάνου, ότι η κυβέρνηση ήρξατο χειρών αδίκων, ότι δηλαδή αυτή πρώτη παραβίασε το Σύνταγμα που επιβάλλει την ιδιαίτερη μισθολογική μεταχείριση των δικαστικών λειτουργών (άρθρο 88 παρ. 2 Συντ.).

Περισσότερα

Βουλευτές εναντίον κομμάτων

του Ξενοφώντα Κοντιάδη

Έθνος
27 Νοεμβρίου 2012

Μετά την ψηφοφορία για το πρώτο Μνημόνιο, τον Μάιο του 2010, οι διαφοροποιήσεις βουλευτών από την κομματική γραμμή δεν προκαλούν πλέον έκπληξη. Το φαινόμενο κορυφώθηκε τον περασμένο Φεβρουάριο, με τη μαζική καταψήφιση του PSI από 43 βουλευτές του ΠΑΣΟΚ και της Νέας Δημοκρατίας, οι οποίοι στη συνέχεια διαγράφηκαν με απόφαση της ηγεσίας των δύο κομμάτων.

Με αφορμή την ψήφιση πριν από δέκα μέρες του τρίτου Μνημονίου και του προϋπολογισμού, το δικαίωμα των βουλευτών για κατά συνείδηση ψήφο και έκφραση γνώμης αποτέλεσε αντικείμενο δικαιοπολιτικής κριτικής από τον υφυπουργό Εσωτερικών κ. Αθανασίου, που υποστήριξε ότι, στο πλαίσιο της συνταγματικής αναθεώρησης που αναμένεται να ξεκινήσει σε λίγους μήνες, πρέπει να επανεξεταστεί η σχέση κομμάτων και βουλευτών. Ήδη την άποψη αυτή φαίνεται να ενστερνίζονται πολιτικοί και θεωρητικοί, με βάση το επιχείρημα ότι ο βουλευτής δεν είναι θεμιτό να διαφοροποιείται από τις συλλογικές αποφάσεις της κοινοβουλευτικής ομάδας και του κόμματος στο οποίο ανήκει.

Κατ' ουσίαν πρόκειται για μια αντίληψη που τάσσεται υπέρ του λεγόμενου δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, δηλαδή της απαγόρευσης διαφοροποιήσεων των βουλευτών και των μελών των κομμάτων από τις δημοκρατικά ειλημμένες κομματικές αποφάσεις. Ο βουλευτής θεωρείται ότι οφείλει να υπακούει προς τις αποφάσεις αυτές και, εάν διαφωνεί, υποχρεούται να παραιτηθεί και να «παραδώσει» την έδρα του στο κόμμα. Οι αντιλήψεις αυτές είναι λανθασμένες και επικίνδυνες. Κατ' αρχάς, η διαφωνία των βουλευτών συνήθως είναι αποτέλεσμα της διαφοροποίησης των κομμάτων από προγραμματικές τους εξαγγελίες και προεκλογικές πολιτικές δεσμεύσεις. Αλλωστε οι βουλευτές εισπράττουν πρώτοι την αποδοκιμασία των πολιτών για τη μετάλλαξη των κομματικών θέσεων. Αμφισβητήσιμο είναι επίσης κατά πόσον οι κομματικές αποφάσεις λαμβάνονται πράγματι με δημοκρατικές διαδικασίες.

Περισσότερα

Η παράκαμψη της Βουλής

του Κώστα Χ. Χρυσόγονου

Έθνος
26 Νοεμβρίου 2012

Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα βιώνει μια πορεία προς την καταστρατήγηση του Συντάγματος, δηλαδή προς τη σιωπηρή μεταβολή της μορφής του πολιτεύματος από τη δημοκρατία αρχικά προς την κλεπτοκρατία (δηλαδή τον σφετερισμό της λαϊκής κυριαρχίας από την πολιτική τάξη) και στη συνέχεια προς τη χρεοκρατία (δηλαδή την επιβολή της περιβόητης "τρόικας").

Μία από τις επιμέρους όψεις της πορείας αυτής είναι ο πολλαπλασιασμός εσχάτως των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου, με σκοπό την παράκαμψη της τακτικής νομοθετικής διαδικασίας μέσω της Βουλής και την πρόληψη όχι μόνο διαφωνιών βουλευτών αλλά και μαζικών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο τον Νοέμβριο του 2012 έχουν δημοσιευθεί ήδη στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως πέντε τέτοιες πράξεις, ενώ τις προηγούμενες δεκαετίες ο μέσος όρος δεν ξεπερνούσε τη μία έως δύο ετησίως.

Στην πραγματικότητα οι περισσότερες από τις πράξεις αυτές εκδίδονται κατά παράβαση της σχετικής διάταξης του άρθρου 44 παράγραφο 1 του Συντάγματος, η οποία επιτρέπει την έκδοσή τους μόνο όταν συντρέχουν "έκτακτες περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης".

Περισσότερα

The lottery of life: Where to be born in 2013

Economist
November 21, 2012

Warren Buffett, probably the world’s most successful investor, has said that anything good that happened to him could be traced back to the fact that he was born in the right country, the United States, at the right time (1930). A quarter of a century ago, when The World in 1988 light-heartedly ranked 50 countries according to where would be the best place to be born in 1988, America indeed came top. But which country will be the best for a baby born in 2013?

To answer this, the Economist Intelligence Unit (EIU), a sister company of The Economist, has this time turned deadly serious. It earnestly attempts to measure which country will provide the best opportunities for a healthy, safe and prosperous life in the years ahead.

Its quality-of-life index links the results of subjective life-satisfaction surveys—how happy people say they are—to objective determinants of the quality of life across countries. Being rich helps more than anything else, but it is not all that counts; things like crime, trust in public institutions and the health of family life matter too. In all, the index takes 11 statistically significant indicators into account. They are a mixed bunch: some are fixed factors, such as geography; others change only very slowly over time (demography, many social and cultural characteristics); and some factors depend on policies and the state of the world economy.

A forward-looking element comes into play, too. Although many of the drivers of the quality of life are slow-changing, for this ranking some variables, such as income per head, need to be forecast. We use the EIU’s economic forecasts to 2030, which is roughly when children born in 2013 will reach adulthood.

More

Βουλευτές και κόμματα

του Χαράλαμπου Ανθόπουλου

Έθνος
14 Νοεμβρίου 2012

Κατά την κλασική φιλελεύθερη αντίληψη, την οποία υιοθετεί και το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα (άρθρα 51 παρ. 2 και 60 παρ. 1 Συντ.), ο βουλευτής έχει το δικαίωμα να μεταβάλει κατά την κρίση του τον πολιτικό του προσανατολισμό, διαφωνώντας με την κοινοβουλευτική ομάδα του και το κόμμα του, ακόμη και σε θεμελιώδη πολιτικά ζητήματα, διατηρώντας την έδρα του στη Βουλή.

Ο αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών Χαράλαμπος Αθανασίου σε μια σύντομη παρέμβασή του στη Βουλή αναρωτήθηκε αν η αντίληψη αυτή κατά την οποία ο βουλευτής, εν ονόματι της «ελεύθερης εντολής», μπορεί να αλλοιώνει την αντιπροσωπευτική σχέση του με τους εκλογείς και το κόμμα του, ενδεχομένως δε και το ίδιο το εκλογικό αποτέλεσμα, είναι κατά βάθος αντιδημοκρατική.

Πράγματι, από τη σκοπιά μιας γνήσιας δημοκρατικής αντίληψης, η οποία θέτει σε πρώτη μοίρα την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρο 1 παρ. 2 Συντ.), που βρίσκει την πιο άμεση και κύρια έκφρασή της στα πολιτικά κόμματα (άρθρο 29 παρ. 1 Συντ.), η απεριόριστη ελεύθερη εντολή δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή.

Δεν είναι τυχαίο ότι κορυφαίοι εκπρόσωποι της δημοκρατικής συνταγματικής σκέψης όπως ο H. Kelsen και ο G. Leibholz θεωρούσαν την ελεύθερη εντολή ως ένα προδημοκρατικό κατάλοιπο.

Περισσότερα

Δικαστές στα πρόθυρα σύγχυσης

του Σταύρου Τσακυράκη

Τα Νέα
10 Νοεμβρίου 2012

Σε κανέναν δεν αρέσει να του περικόπτουν τις αποδοχές. Και φυσικά, ο καθένας έχει δικαίωμα να διαμαρτύρεται και με κάθε νόμιμο μέσο να επιδιώκει να αποτρέψει τη μείωση του εισοδήματός του. Στην Ελλάδα, βέβαια, τα νόμιμα μέσα είναι για πολλούς μια ακατάληπτη έννοια και γι' αυτό δεν πρόκειται να ασχοληθώ με τις αντιδράσεις των υπαλλήλων της Βουλής, οι οποίοι μπροστά στο ενδεχόμενο να ψηφιστεί η τροπολογία με την οποία μειώνονταν και οι δικοί τους μισθοί προχώρησαν σε άγρια απεργία και απείλησαν με κατάληψη το Κοινοβούλιο.

Θα ασχοληθώ όμως με τους δικαστές, οι οποίοι οφείλουν να αντιλαμβάνονται τη θεμελιώδη για μια δημοκρατία έννοια της νομιμότητας και θα σταθώ στις δικές τους αντιδράσεις. Εδώ και πολύ καιρό, πολλοί δικαστές πραγματοποιούν στάση εργασίας παρά τη ρητή συνταγματική επιταγή που τους απαγορεύει κάθε μορφής απεργία. Δεν γνωρίζω κανέναν σοβαρό νομικό που να αμφισβητεί ότι η στάση εργασίας των δικαστών συνιστά κατάφωρη παραβίαση του Συντάγματος. Αυτοί όμως, με εξαίρεση τους δικαστές του Συμβουλίου της Επικρατείας, συνεχίζουν απτόητοι τη στάση τους, σαν να μην καταλαβαίνουν ότι, όταν οι ίδιοι παρανομούν, δεν μπορούν να απαιτούν από τους πολίτες την υπακοή στους νόμους.
Την ευαισθησία τους για την τήρηση του Συντάγματος την εξαντλούν σε ένα ζήτημα που αφορά τους ίδιους: στις περικοπές των δικών τους μισθών. Ετσι, λίγο πριν ψηφισθεί από τη Βουλή το σχετικό νομοσχέδιο με τις περικοπές, συνήλθε η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου και απεφάνθη ότι οι ρυθμίσεις που πρόκειται να ψηφιστούν είναι αντισυνταγματικές.

Περισσότερα

Τρεις αγγλοαμερικανοί φιλόσοφοι για την πολιτική ανυπακοή: Raz, Dworkin, Rawls

του Ξενοφώντα I. Παπαρρηγόπουλου

στο συλλογικό έργο Το δικαίωμα της αντίστασης
Δικανικοί Διάλογοι, ΙΙΙ 1995
Επιμ. Ιωάννης Αραβαντινός

Όταν το 1983 ο R. Dworkin κλήθηκε από το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα να μιλήσει στη Βόννη για το πρόβλημα της πολιτικής ανυπακοής που είχε απασχολήσει τότε τη Γερμανία, αλλά και άλλες Ευρωπαϊκές χώρες εν όψει της εγκαταστάσεως σε Ευρωπαϊκό έδαφος πυρηνικών πυραύλων, παρατηρούσε ότι το ζήτημα τούτο, δηλαδή το ζήτημα της πολιτικής ανυπακοής, είχε απασχολήσει την αγγοαμερικανική νομική σκέψη από πολύ καιρό.

Περισσότερο δε την αμερικανική, παρά την αγγλική, όπως σημείωνε.

Πράγματι, πριν από τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο, το Κογκρέσο είχε ψηφίσει τον περίφημο νόμο για τους φυγάδες δούλους, που υποχρέωνε όσους πολίτες συνελάμβαναν μαύρους οι οποίοι είχαν διαφύγει από τις νότιες Πολιτείες προς τον βορρά σε αναζήτηση της ελευθερίας τους, να παραδίδουν αυτούς στις αρχές. Από το χρονικό αυτό σημείο ήδη οι Η.Π.Α. είχαν αντιμετωπίσει με ενάργεια το πρόβλημα που ετίθετο από την άρνηση πολλών λευκών βορείων να συλλάβουν και να παραδώσουν στις αρχές τους φυγάδες νέγρους γιατί κάτι τέτοιο αντέκειτο, όπως είναι αντιληπτό, σε θεμελιώδεις ηθικές πεποιθήσεις τους.

Αργότερα, το αμερικανικό δίκαιο ήλθε αντιμέτωπο με το ζήτημα της αρνήσεως των Μαρτύρων του Ιεχωβά να αποτίουν φόρο τιμής στην Αμερικανική σημαία, πρακτική που είτε επιβαλλόταν από το νόμο είτε όχι, πάντως, συνηθιζόταν σε πολλά σχολεία των Η.Π.Α.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, οι Η.Π.Α. αντιμετώπισαν πάλι σε ευρεία κλίμακα το πρόβλημα της αντίδρασης των μαύρων σε διαχωριστικές πρακτικές και νόμους των επιμέρους Πολιτειών: πολλοί μαύροι προέβαιναν σε πράξεις καταλήψεως δημοσίων ή ιδιωτικών χώρων που επέβαλλαν αυτό το διαχωρισμό για να υποδηλώσουν την αντίθεσή τους με τη σχετική νομοθεσία.

Τα προβλήματα πολιτικής ανυπακοής διογκώθηκαν περί τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας του 1970, λόγω της αρνήσεως πολλών αμερικανών να καταταγούν στις ένοπλες δυνάμεις και να υπηρετήσουν κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Οι αντιρρησίες υποστήριζαν είτε ότι η υποχρεωτική κατόπιν κληρώσεως στράτευση ήταν παράνομη, είτε ότι ο συγκεκριμένος πόλεμος ήταν άδικος, είτε, τέλος, αντιδρούσαν γενικά σε κάθε έννοια υποχρεωτικής θητείας πάνω στην βάση ειρηνιστικών πεποιθήσεων.

Περισσότερα

Η πολιτική ανυπακοή

του Σταύρου Τσακυράκη

στο συλλογικό έργο Το δικαίωμα της αντίστασης
Δικανικοί Διάλογοι, ΙΙΙ 1995
Επιμ. Ιωάννης Αραβαντινός

1. Αντιγόνη και Σωκράτης: δύο παραδειγματικές στάσεις

Το φαινόμενο της ανυπακοής σε επιταγές της εξουσίας που θεωρούνται άδικες είναι τόσο παλιό όσο η περίφημη ανυπακοή του Προμηθέως στην εντολή του Δία να μην αποκαλύψει στους ανθρώπους τη χρήση της φωτιάς.

Η Αντιγόνη του Σοφοκλή αποτελεί ασφαλώς το πιο λαμπρό παράδειγμα πολιτικής ανυπακοής, ενώ αντίθετα στον Κρίτωνα του Πλάτωνος, ο Σωκράτης μας δίνει το πιο λαμπρό παράδειγμα υπακοής σε μια άδικη αλλά νομότυπη καταδίκη. Τα δύο έργα επιδέχονται διάφορες αναγνώσεις και έχουν άλλωστε σχολιασθεί από επιφανείς διανοητές της ανθρώπινης σκέψης που έχουν επισημάνει πολύ πιο σύνθετα στοιχεία από την σχηματική αντιπαράθεση υπακοής και ανυπακοής στους νόμους. Ο Σωκράτης π.χ. είναι βέβαιο ότι σε άλλες περιστάσεις, πάλι με κίνδυνο της ζωής του, δεν δίστασε να αψηφίσει εντολές της πόλεως που θεωρούσε άδικες. Οπως έχει παρατηρήσει ο Γ. Βλαστός, στο Κρίτωνα το βασικό ζήτημα δεν είναι η ανυπακοή στους νόμους αλλά η άρνηση αποδοχής μιας πράξης ατιμωτικής, της δωροδοκίας των φρουρών, στην οποία ο Σωκράτης δεν μπορεί να συναινέσει. Η ανυπακοή της Αντιγόνης πάλι έχει δώσει λαβή για εμπνευσμένες ερμηνείες που ασφαλώς ξεπερνούν το ζήτημα της άρνησης υποταγής στους ανθρώπινους νόμους. Παρόλα αυτά, δεν είναι άτοπο να εξετάσουμε εδώ την Αντιγόνη και τον Σωκράτη ως δύο αντίθετες και παραδειγματικές στάσεις έναντι άδικων επιταγών της εξουσίας.

Η Αντιγόνη παραβιάζει τις εντολές του Κρέοντος αντιτάσσοντας την υποχρέωση υπακοής της σε ένα αλλο, κατά τη γνώμη της, ανώτερο δικαιικό σύστημα.

[Δεν] μπορούσα να φανταστώ ότι τα δικά σου κηρύγματα έχουν τόση δύναμη, ώστε μπορείς εσύ αν και θνητός να υπερνικήσεις τους άγραφους και ατράνταχους νόμους των θεών. Γιατί δεν υπάρχουν αυτά σήμερα μόνο και χτες αλλά αιώνια ισχύουν...

Η ανυπακοή της γίνεται φανερά· στην προτροπή της Ισμήνης να κρατήσουν μυστικό το σχέδιό της απαντά: «Αλίμονο, λέγε το φανερά· πολύ πιο μισητή θα είσαι αν σιωπήσεις, αν σ' όλους δεν διαλαλήσεις τούτα εδώ», με υπερηφάνεια, «από πού θα κέρδιζα ευγενέστερη φήμη παρά θάβοντας τον αδελφό μου;», με γνώση και αποδοχή των συνεπειών της πράξης της, «θάναι ευτυχία για μένα αυτό να κάνω και μετά να πεθάνω». Η επιχειρηματολογία του Κρέοντος προβάλλει την διασφάλιση του κύρους της εξουσίας που, κατά τη γνώμη του, δεν μπορεί να ανεχθεί καμία ανυπακοή. «Αλήθεια, τώρα εγώ άντρας δεν είμαι, αυτή θα είναι άντρας, αν αυτή η νίκη της θα μείνει στο ενεργητικό της ατιμώρητη».

Η υπακοή στους νόμους και η πειθαρχία είναι απαραίτητα στοιχεία της σωστής διακυβέρνησης. «Από την αναρχία [...] κακό δεν υπάρχει μεγαλύτερο.». Όσο και αν ο Σοφοκλής παρουσιάζει με πειστικότητα και τις δύο απόψεις δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τη στάση της Αντιγόνης θαυμάζουμε και αυτή μας φαίνεται σωστή.

Αντίθετα στον Κρίτωνα μας φαίνεται σωστή η στάση του Σωκράτη που αρνείται την ευκαιρία ανυπακοής που του προσφέρεται για να διαφύγει τη θανατική καταδίκη που άδικα αλλά νομότυπα του επεβλήθη. Τί θα απαντήσουμε στους νόμους της πόλεως, όταν την ώρα που το βάζουμε στα πόδια, μας θέσουν αμείλικτα ερωτήματα όπως το εξής: «Φαντάζεσαι ότι μία πόλις μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει και να μην ανατραπεί αν οι νομικές αποφάσεις που εκδίδονται δεν έχουν καμία δύναμη και μπορούν να ακυρωθούν και να καταστραφούν από τους πολίτες; Ηταν μέρος της συμφωνίας μας η ανυπακοή σου σε τυχόν λαθεμένες δικαστικές αποφάσεις, ή είχες συμφωνήσει ότι όλες οι αποφάσεις της πόλεως είναι δεσμευτικές; Δεν καταλαβαίνεις ότι αν δεν μπορείς να πείσεις πρέπει να κάνεις ό,τι σε διατάζει η χώρα σου και υπομονετικά να υποτάσσεσαι σε οποιαδήποτε τιμωρία σου επιβάλλει; Μολονότι οι εντολές μας δεν είναι ωμές διαταγές αλλά έχουν την μορφή προτάσεων και δίνουμε την επιλογή είτε να μας πείσει κανείς σε κάτι διαφορετικό είτε να κάνει ό,τι λέμε, εσύ ούτε υπακούς ούτε προσπαθείς να μας πείσεις να αλλάξουμε την απόφασή μας αν ήταν λάθος σε κάτι.

Ο Σωκράτης δεν βρίσκει δικαιολογίες για την απόδρασή του από την άδικη καταδίκη. Τα επιχειρήματά του είναι υπέρ της υπακοής στα κελεύσματα της πόλεως.

Περισσότερα

Η βία εναντίον της Δημοκρατίας

του Σταύρου Τσακυράκη

Books' Journal
Νοέμβριος 2012

Όλοι οι θεωρητικοί θιασώτες της βίας έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι όλοι εχθροί της δημοκρατίας. Αρνούνται τα δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά της: την ίση συμμετοχή του καθενός και την αρχή της πλειοψηφίας. Στα απολυταρχικά καθεστώτα δεν τίθεται θέμα ίσης συμμετοχής ούτε φυσικά πλειοψηφίας. Η επιβολή και η βία είναι συστατικά στοιχεία της υφής αυτών των καθεστώτων, αφού πάνω σε αυτά στηρίζεται η εξουσία.

Τα απολυταρχικά καθεστώτα, βεβαίως, δεν μπορούν να έχουν αξίωση υπακοής από τους πολίτες. Την υπακοή την επιβάλλουν διά της βίας, αναγκασμένα να κυβερνούν σύμφωνα με τις συμβουλές του Μακιαβέλλι, διά πυρός και σιδήρου. Στα καθεστώτα αυτά, το δίλημμα του Σωκράτη στον Κρίτωνα «ή πείθεις ή υπακούς» δεν ισχύει, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει δυνατότητα πειθούς. Η ανυπακοή των πολιτών, η αντίσταση και η χρήση βίας μπορεί να θέτουν άλλου τύπου ηθικές ανησυχίες σε όποιον αντιστέκεται (π.χ. τη διακινδύνευση της ζωής αθώων πολιτών), δεν θέτουν, πάντως, ζήτημα υποχρέωσης υπακοής.

Στη δημοκρατία, όμως, το σωκρατικό «ή πείθεις ή υπακούς» δεν είναι εύκολο να παραμεριστεί. Αν αποδέχεται κανείς τη λειτουργία της δημοκρατίας, ποια δικαιολογία μπορεί να έχει για κάθε μορφή ανυπακοής, πόσω μάλλον για τη χρήση βίας; Τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, κάθε πράξη ανυπακοής συνιστά ευθεία περιφρόνηση των βασικών αρχών της δημοκρατίας. Όταν αρνούμαι να εφαρμόσω έναν νόμο επειδή διαφωνώ με τις ρυθμίσεις του, περιφρονώ το δικαίωμα των άλλων πολιτών να έχουν λόγο επί του θέματος και, φυσικά, την αρχή της πλειοψηφίας. Ποια απάντηση έχω αν οι νόμοι με ρωτήσουν «πώς την καταλαβαίνεις αυτή την ανυπακοή, μπορεί μια δημοκρατική πολιτεία να λειτουργήσει αν οι πολίτες αρνούνται να εφαρμόσουν τους νόμους; Ή μήπως απαιτείς μόνο για τον εαυτό σου το προνόμιο να υπακούς μόνον όταν συμφωνείς;»

Όσοι δεν συντάσσονται με τους εχθρούς της δημοκρατίας επιχειρούν να δικαιολογήσουν την ανομία προβάλλοντας δύο επιχειρήματα. Το πρώτο συνίσταται στον ισχυρισμό ότι η δημοκρατία δεν λειτουργεί ικανοποιητικά (δημοκρατία είναι αυτή που έχουμε, λένε). Το δεύτερο, ότι η πλειοψηφία δεν αποφασίζει για τα πάντα (δεν θα αποφασίσει με ποιον θα κοιμηθώ το βράδυ) και υπονοούν ότι κακώς θέσπισε τη ρύθμιση που αρνούνται να εφαρμόσουν. Τα επιχειρήματα αυτά φαίνεται να αποδέχονται ότι, γενικά, σε μια δημοκρατία, υπάρχει υποχρέωση υπακοής, αλλά την αρνούνται είτε σε μια δεδομένη περίοδο επειδή ταυτίζουν το καθεστώς που επικρατεί με απολυταρχισμό, είτε περιορισμένα, με αφορμή μια συγκεκριμένη ρύθμιση.

Περισσότερα