Mιά Ρεαλιστική Ουτοπία: από τον Κant στον Rawls

του Στέλιου Βιρβιδάκη

Σύγχρονα Θέματα
τεύχος 91 (Οκτ. - Δεκ. 2005)

Είναι γνωστή η ουσιαστική οφειλή του Rawls στην καντιανή πρακτική φιλοσοφία. Στα περισσότερα έργα του υπαρχουν ρητές ή υπόρρητες αναφορές στα σχετικά κείμενα του Κant2. Ετσι, και στην εισαγωγή του εκτενούς δοκιμίου του Το δίκαιο των λαών, που δημοσιεύτηκε στην πλήρη μορφή του το 1999, προτείνει να ακολουθήσουμε τον δρόμο του Kant, όπως τον σκιαγράφησε ο ίδιος στο Για την αιώνια ειρήνη και την ιδέα του περί μιας ομοσπονδίας των λαών νοούμενης ως foedus pacificum3. Και σε αρκετά σημεία κατά την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του παραπέμπει σε συγκεκριμένες θέσεις του κλασικού καντιανού κειμένου που εμπνέει την προσπάθειά του να εφαρμόσει τις αρχές της φιλελεύθερης θεωρίας του στο διεθνές δίκαιο και την παγκόσμια πολιτική σκηνή.

Ωστόσο, είναι πολύ φυσικό να πάρχουν σημαντικές αποκλίσεις ανάμεσα στο ρωλσιανό εγχείρημα και το πρότυπό του. Mπορεί κανείς να πιστέψει πως και μόνο η χρονική απόσταση και η εξέλιξη των αντιλήψεων από την χρυσή εποχή του διαφωτισμού μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα συνεπάγονται την αναθεώρηση των αυστηρών αρχών του συγγραφέα της Κριτικής του πρακτικού λόγου. Η διαφορετική ερμηνεία τους υπαγορεύεται από την αλλαγή του μεταφυσικού υποβάθρου και του γενικότερου μεθοδολογικού πλαισίου και καθιστά δυνατή την καλύτερη προσαρμογή τους στις απαιτήσεις της σύγχρονης ηθικής και πολιτικής θεωρίας. Η συμβολαιοκρατική θεώρηση του Rawls συμφωνεί σε πολλά σημεία αλλά και απομακρύνεται από την σύλληψη του ηθικού νόμου κατά τον Kant4. Ομως το Για την αιώνια ειρήνη ήδη απέχει πολύ από την Κριτική του πρακτικού λόγου και ξεκινά από τις πραγματιστικότερες αντιλήψεις που αποκρυσταλλώνονται στην Rechtslehre της Μεταφυσικής των ηθών5. Στην εργασία που ακολουθεί θα προσπαθήσω να απομονώσω ορισμένα από τα κυριότερα σημεία συνέχειας αλλά και διαφοροποίησης της προβληματικής του Δικαίου των λαών από το αρχικό πλαίσιο του Για την αιώνια ειρήνη. Κεντρικός άξονας της ανάλυσής μου θα είναι η διερεύνηση της έννοιας της «ρεαλιστικής ουτοπίας» στην οποία επιμένει ο Rawls. Τα ερωτήματα που θα με απασχολήσουν αφορούν το ακριβές περιεχόμενο και το πρακτικό της αντίκρισμα. Το ζήτημα βέβαια στο οποίο ανάγονται τελικά αυτά τα ερωτήματα αφορά το κατά πόσον το μοντέλο ρύθμισης των διεθνών σχέσεων που εισηγείται ο Rawls στο Δίκαιο των λαών μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά ρεαλιστικό. Σε κάθε περίπτωση, οι προτάσεις του συνιστούν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αναδιατυπώσεις, προεκτάσεις και συγκεκριμενοποιήσεις του καντιανού οράματος, ενός οράματος που εξακολουθεί να αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για τις συζητήσεις της εποχής μας. Η μελέτη τους μας επιτρέπει να ξαναδούμε από κοντά και να αποτιμήσουμε την δυναμική της σκέψης του Κant.

Περισσότερα